व्यसन आणि आधार
व्यसन ही एक गंभीर समस्या आहे ज्यामुळे व्यसनाधीन व्यक्तीचे शारीरिक, मानसिक आणि सामाजिक आरोग्य बाधित होते. या परिस्थितीत, त्या व्यक्तीच्या कुटुंबाची भूमिका महत्त्वाची ठरते. कुटुंबाचे सहकार्य, प्रेम आणि समजूतदारपणा हे घटक व्यसनाधीन व्यक्तीला पुनर्वसनाच्या प्रक्रियेतून मार्गक्रमण करण्यासाठी आधार देणारे असतात.
यासाठी प्रथम आपण व्यसन म्हणजे काय, हे समजून घेऊ या. व्यसन हा एक आजार आहे. या आजारात व्यक्तीचे मन आजारी पडते. मन आजारी पडते तेव्हा नैराश्य, असाहाय्यता, भविष्याची चिंता, तीव्र राग इत्यादी तीव्र भावना जाणवतात. याचा परिणाम व्यक्तीच्या वर्तनावर होऊ शकतो- जसे की, एकटे राहणे, काम टाळणे, स्वतःला इजा पोहोचविणे किंवा नातेवाइकांसोबत वाद घालणे तसेच व्यसन किंवा अमली पदार्थांचे सेवन जे विध्वंसक किंवा आत्मघातकी असू शकते.
व्यक्तीच्या मनाला आजार झाला की तिला शारीरिक, मानसिक आणि सामाजिक समस्यांना तोंड द्यावे लागते. अशा व्यक्तीच्या नातेसंबंधातही तणाव आलेला असतो. व्यसनामुळे आर्थिक अडचणी, कायदेशीर समस्या, कामाच्या ठिकाणी समस्या आणि सामाजिक अप्रतिष्ठेला त्यांना सामोरे जावे लागते.
रुग्णाच्या व्यसनमुक्तीच्या प्रवासात कुटुंबीयांची भूमिका ही काळजी-वाहकाची (Caregiver) असते. त्यांच्या सहभागामुळे उपचारांच्या परिणामांवर सकारात्मक परिणाम होतो. कुटुंबीयांनी याकडे एक आजार म्हणूनच पाहिले पाहिजे. यासाठी ‘हा लढा आजाराविरुद्ध आहे, रुग्णाविरुद्ध नाही!’ हे आधी समजून घेतले पाहिजे.
कुटुंबातील काळजीवाहकांची भूमिका :
१. भावनिक आधार देणे
रुग्णाला भावनिक आधार देणे, ही कुटुंबातील काळजीवाहकांची मुख्य भूमिका असते. यात त्या व्यक्तीला सहानुभूती दाखवणे, समजून घेणे आणि निरपेक्ष प्रेम करणे या कुटुंबीयांच्या कृतींचा समावेश होतो. यामुळे रुग्णाला महत्त्व दिल्यासारखे वाटते आणि इतरांकडे मदत मागण्यासाठी प्रोत्साहन मिळते. जेव्हा व्यक्तीला ‘व्यसनी’ असे लेबल लावले जात नाही, तेव्हाच हे शक्य होते. मद्यपान मान्य करू नये, पण मद्यपान करणाऱ्या व्यक्तीला स्वीकारावे आणि सहानुभूती दर्शवावी.
२. उपचार आणि रोगमुक्तता (Recovery)
उपलब्ध वैद्यकीय उपचारांविषयी माहिती देणे, डॉक्टरची अपॉइंटमेंट किंवा सपोर्ट मीटिंगमध्ये सोबत करणे अशा कृतींनी आपण प्रत्यक्षात त्याला साथ देत आहोत, मदत करत आहोत हे रुग्णाला दाखवून देता येईल. ह्या आजारात तज्ज्ञ व्यक्तीकडून समुपदेशन घेण्याची गरज असते.व्यसनमुक्ती केंद्रामध्ये किंवा मानसिक आरोग्य तज्ज्ञांकडून समुपदेशन मिळाल्यास रुग्णाला मार्गदर्शन मिळते आणि आजार बरा होण्यास मदत होते.
३. आश्वासक वातावरण निर्मिती
घरात आश्वासक आणि पोषक वातावरण तयार करणे व्यसनमुक्तीसाठी आवश्यक आहे. व्यसन करण्यास उद्युक्त करणारे किंवा प्रलोभन देणारे घटक टाळणे, आरोग्यदायी दिनचर्या निश्चित करणे तसेच कुटुंबात खुल्या चर्चांना चालना देणे अशा काही कृतींतून कुटुंब रुग्णाला मदत करू शकते. व्यसनमुक्तीचा प्रवास अनेक वेळा दीर्घकालीन आणि कठीण असू शकतो. या प्रवासात कुटुंबातील सदस्यांनी धैर्य आणि सातत्याने व्यक्तीला आधार दिल्यास त्या व्यक्तीचा आत्मविश्वास वाढण्यास मदत होते आणि ध्येय साधण्यास प्रेरणा मिळते. ह्यासाठी रुग्ण आणि कुटुंबीय दोघांसाठी ‘रोज नवा दिवस’ हे तंत्र उपयोगी ठरू शकते. आजचा दिवस आजचे ध्येय! ह्याने कुटुंबात आजार बरा होण्यास पोषक वातावरण निर्माण होण्यास मदत होते. उदा. आदल्या दिवशी झालेले वाद, समस्या कालच्या दिवसातल्या होत्या; आज नवा दिवस!
४. स्वतः माहिती घेणे
व्यसनाची समस्या ओळखून निदान करण्यापासून ते व्यसनाची कारणे, परिणाम, उपचारांचे पर्याय, चिकित्सा, व्यसनमुक्तीची प्रक्रिया याविषयी कुटुंबीयांनी माहिती घ्यायला हवी. कुटुंबीयांनी व्यसनाचा प्रकार समजून घेतला तर रुग्णाला व्यसन सोडवण्यासाठी अधिक चांगल्या प्रकारे मदत करणे शक्य होईल. तसेच वैद्यकीय तज्ज्ञांशी योग्य प्रकारे संवाद साधता येईल. तज्ज्ञांच्या मदतीने एक व्यवस्थित योजना तयार करावी आणि वेळोवेळी सल्ल्यानुसार त्यात बदल करत राहायला हवे.
५. लक्ष, निरीक्षण आणि मर्यादा निश्चित करणे
व्यसनमुक्तीच्या प्रक्रियेत कुटुंबाने रुग्णाच्या प्रगतीवर लक्ष ठेवणे आणि त्याच्या वर्तनतील बदलांचे निरीक्षण करणे आवश्यक असते.रुग्णाकडून अपेक्षित असलेले वर्तन, उपचारांमधील सहभाग तसेच व्यसन पुन्हा सुरू झाल्यास त्याचे संभाव्य परिणाम याची जाणीव कुटुंबीयांनी त्या व्यक्तीला करून देतानाच त्याला निश्चित मर्यादाही घालून द्यायला हवी. परंतु हे करताना आपण त्याचा आत्मविश्वास न हरवता, त्याच्या आत्मसन्मानाला धक्का न लावता त्याला प्रोत्साहन मिळेल असा संवाद साधणे गरजेचे आहे. ह्यासाठी आपण त्या रुग्णाला संबोधण्याऐवजी आजाराला संबोधावे अथवा कृती / सवयीला संबोधावे. उदा. ‘तू निष्काळजी आहेस, मग तू बरा कसा होणार?’च्या ऐवजी ‘काळजी न घेण्याची सवय आजार बरा कसा करेल?’ अशा परिस्थितीत संवाद कौशल्य महत्त्वाचे आहे. यासाठी आवश्यकता असल्यास समुपदेशकाची मदत घ्यावी.
६. धीर आणि सहनशीलता
व्यसनाधीन व्यक्तीला सांभाळणे, हे भावनिक व शारीरिकदृष्ट्या थकवणारे असते. कुटुंबातील काळजीवाहकांनी स्वतःची काळजी घेणेही तितकेच आवश्यक आहे. व्यसनमुक्तीची प्रक्रिया ही अनेक वेळा अपयश येणारी असू शकते. अशा वेळी स्वतःला आणि रुग्णाला पुन्हा प्रोत्साहित करण्यासाठी (गरज पडल्यास) कुटुंबातील सदस्यांनी समुपदेशन घेणे उपयोगी ठरते.
७. फॅमिली थेरपीमध्ये सहभागी होणे
फॅमिली थेरपी ही व्यसनाधीन व्यक्ती आणि कुटुंबातील सदस्य या दोघांसाठीही हितकारक असते. या थेरपीमुळे आतल्या आत भेडसावणाऱ्या समस्या कुटुंबापुढे मांडता येतात. एकमेकांना मदत करण्यामुळे कुटुंबातील बंध घट्ट होतात. तसेच संवाद कौशल्य सुधारण्यासही मदत होते.
८. पुनरावृत्ती प्रतिबंधाला साहाय्य
व्यसनातून बाहेर पडण्याच्या प्रवासात पुनरावृत्ती (पुन्हा व्यसनाकडे ओढले जाणे) हे एक सामान्यपणे आढळणारे मोठे आव्हान असते.व्यसनाधीन व्यक्तीला व्यसनाची तलफ ओळखण्यास मदत करणे, ही तलफ टाळण्यासाठी उपाय योजणे आणि सध्या सुरू असलेल्या उपचारपद्धती उपलब्ध करून देण्याचे काम काळजीवाहकाने करायला हवे.
व्यसन करणाऱ्या व्यक्तीसाठी काळजीवाहक म्हणून कुटुंबातील सदस्यांची भूमिका व्यसनमुक्तीच्या प्रवासात अपरिहार्य आहे. कुटुंबाच्या पाठिंब्यामुळे व्यसनाधीन रुग्ण व्यक्तीला अनेक फायदे होतात. जसे की आत्मविश्वास वाढणे, जीवनाविषयी सकरात्मक दृष्टिकोन निर्माण होणे, भावनिक स्थैर्य, आरोग्यात सुधारणा, सामाजिक पुनर्वसन. व्यसनातून मुक्तता होण्यासाठी रुग्ण, त्याच्या कुटुंबातील सदस्य आणि वैद्यकीय तज्ज्ञ यांच्यातील त्रिस्तरीय सहकार्य अत्यावश्यक असते. कुटुंबाच्या सहकार्याने व्यसनमुक्तीची प्रक्रिया सुलभ होऊन रुग्णाला नवी उमेद मिळते आणि आपले जीवन नव्या दिशेने घडवण्याची प्रेरणा मिळण्यास मदत होते. ‘कुटुंबाचा पाठिंबा व्यसनाला हरवण्याचे सामथ्र्य देणारा असतो’ यावर विश्वास ठेवणे महत्त्वाचे आहे.
अजुन काही महत्त्वाचे लेख वाचण्यासाठी आमच्या ब्लॉग ला भेट द्या.
डॉ. सुवर्णा बोबडे
(लेखिका अनुभवी मानसशास्त्रज्ञ आहेत.)