अंगठ्यास अंगठा, कॉमेंटला कॉमेंट
‘जशास तसे’ ही केवळ मराठी भाषेतली एक म्हण नसून ती मराठी माणसाची किंवा एकूणच माणसाची नैसर्गिक प्रवृत्ती आहे. या बाबतीत अनेकदा पुरुषांपेक्षा स्त्रिया अधिक काटेकोर असतात. स्त्रिया जशा वागतात तशा त्या वागल्या नसत्या तर कदाचित ही म्हण जन्मालाच आली नसती. म्हणजे एक प्रकारे स्त्रियांच्या स्वभावातील या गुणवैशिष्ट्यामुळे मराठी भाषा अधिक संपन्न झाली. एखाद्या सुलूताईंकडून बारशाला किंवा मुलीच्या लग्नात किंवा कुठल्या तरी कौटुंबिक कार्यक्रमात आलेल्या अहेरात फक्त टॉवेल आणि ब्लाऊजपीस होता की साडी, शर्ट-पँटचे कापड वगैरेचा पूर्ण अहेर होता, हे पुरुष कधीच लक्षात ठेवू शकत नाहीत. स्त्रिया मात्र ते लक्षात ठेवतात आणि सुलूताईंच्या घरी एखादे कार्य आले तर अहेर करताना ‘जशास तशी’ परतफेड होईल याची काळजीही घेतात. आपण आपल्या दैनंदिन आयुष्याकडे नीट पाहिले तर ‘जशास तसे’ची अशी अनेक उदाहरणे सापडतील.
लग्नाची किंवा कुठल्याही मोठ्या कार्यक्रमाची निमंत्रणांची यादी करताना साधारणतः ‘सिंगल’, ‘कपल’ आणि ‘फुल फॅमिली’ अशा तीन प्रकारांत विभागणी केली जाते. त्यासाठी ‘किती जवळचा आहे’, ‘किती महत्त्वाचा आहे’ आणि ‘किती कामाचा आहे’ अशा फुटपट्ट्या ढोबळपणे लावल्या जातात. कार्यक्रमाला जाणाराही भेटवस्तू किंवा आजच्या भाषेत गिफ्ट घेताना साधारण हेच निकष लावतो. ‘अरे? तुमच्या सोनूचे लग्न झाले? मला माहितीच नाही,’ असा प्रश्न ज्याच्याकडून पुढे येऊ शकतो अशा व्यक्तीला सहसा ‘सिंगल’मध्ये निमंत्रण जाते आणि त्याला व्हॉट्सप रिमायंडर वगैरे जात नाही. अशी व्यक्ती लग्नाला समजा आलीच तरी एका मळक्या पाकिटात पन्नास रुपयांची नोट आणि एक रुपयाचे नाणे घालून पाकिटावर स्वतःचे नाव न लिहिताच ते हाती देऊन जेवून निघून जाते. संपूर्ण कुटुंबाला निमंत्रण असेल तर ‘आपण पाच जण जेवणार आहोत. किमान हजार रुपये थाळी असा रेट असेल म्हणून तीन हजारांचे तरी गिफ्ट दिलेच पाहिजे,’ असा हिशोब होतो आणि चांगल्या अर्थाने ‘जशास तसे’चा कित्ता गिरवला जातो.
एके काळी ‘प्लेट्स’, ‘ताटे’, ‘वाट्या’, ‘ग्लास’, ‘कपबशांचा सेट’ अशा निरुपद्रवी भेटी दिल्या जात असत. आता त्यात विविधता आल्यामुळे उपद्रवही वाढला आहे. ‘मग’ नावाचा एक अत्यंत निरुपयोगी असा प्रकार अलीकडे फार बोकाळला आहे. त्यात चहा किंवा कॉफी घ्यावी एवढा तो छोटा नसतो, त्याने पाणी पिणे सोयीचे नसते आणि ते बरेही दिसत नाही. घरी लहान मूल असेल तर त्याने जरा जास्त दूध प्यावे म्हणून ‘बघ काकांनी किंवा काकूंनी तुला दूध पिण्यासाठी मग दिला आहे,’ असे कौतुकाने म्हटले जाते. परंतु तो निर्धार दोनच दिवस टिकतो आणि मग तो ‘मग’ घरात सारखा जागा बदलत कसाबसा नांदतो. ‘मग’ ही जमात विविध आकर्षक रंगात, डिझाइन्समध्ये मिळते त्यामुळे प्रथमदर्शनी ती छान दिसते. किमतीही आटोक्यातल्या असतात. त्यामुळे कुणाकडून तरी ते सतत येतच राहतात. घरात एकाचे चार कधी होतात ते कळतही नाही. मग त्यात कधी चमचे, कधी चाकू कधी पेन अशा काही वस्तू ठेवण्यासाठी त्यांचा उपयोग केला जातो. त्यातही एखाद्याने कल्पकता वापरून चमचे किंवा चाकू ठेवण्यासाठीचे होल्डरच थेट गिफ्ट दिले की मग पुन्हा या ‘मगांचे’ काय करावे असा प्रश्न पडतो. अलीकडे तर आलेले ‘मग’ गिफ्टपेपरचे आवरण नीट काढून एकदा पाहून झाले की त्या गिफ्टपेपरसह तसेच ठेवले जातात आणि ‘योग्य गिऱ्हाईक’ मिळाले की त्याचे पुनर्वसन केले जाते. नुसतेच विविध रंगांचे आकार काढलेल्या चित्रांच्या इटुकल्या फ्रेम्स, देवदेवतांच्या मूर्ती, पर्स, शोपीस असे बरेच काही ‘शुभेच्छा’ म्हणून सारखे नवनवा गिफ्टपेपर धारण करून इकडून तिकडे आणि तिकडून इकडे जात येत असतात. कुठलीही गोष्ट नष्ट होत नाही, ती नवे रूप धारण करते असा सृष्टीचा नियमच आहे.
मात्र काळाच्या ओघात आता ‘जशास तसे’ या भावनेने आणखीही एक वेगळे शस्त्र शोधले आहे ते म्हणजे सोशल मीडियाचे. व्हॉट्सपवर ‘गुड मॉर्निंग’ म्हणून विविधरंगी फुले आली की आपल्यालाही जशास तसे म्हणून फूल ना फुलाची पाकळी पाठवावी लागते. कुणाकडून सुविचार आला की त्याचा सूड म्हणून आपल्यालाही एखादा सुविचार त्याच्यावर ‘सोडून’ द्यावा लागतो. त्याने माझा मेसेज फक्त ‘सीन’वर सोडून दिला, मग मीही ‘सीन’ करून सोडून देणार असा सीनही बऱ्याच ठिकाणी दिसतो. एके काळी फक्त दिवाळी, पाडवा, नवीन वर्ष आणि वाढदिवस किंवा लग्नाचा वाढदिवस असे शुभेच्छांचे मोजके प्रसंग वर्षभरात आपल्यावर येत असत. आता अक्षय्य तृतीया, जिवती अमावस्या, गुरुपौर्णिमा संकष्टी काहीही असो; शुभेच्छा येऊन आदळतात. बरे पाठवणारे स्वतःच्या मेसेजविषयी एवढे हळवे असतात की त्यांचा मेसेज उघडून पाहिला नाही तर लगेचच ‘रूसवे’ आणि पाहून रिप्लाय दिला नाही तर ‘फुगवे’ ठरलेलेच! व्हॉट्सपच्या ग्रुपवर ‘जशास तसे’चे अनेक नवे अवतारही पाहायला मिळतात. एखाद्याने समजा ‘आज माझा मुलगा चिरंजीव अमेय याचा रिझल्ट आला, त्याला ९९.९९ टक्के मार्क पडले. अभिनंदन अमेय बेटा, प्राऊड ऑफ यू’ असा मेसेज ग्रुपवर टाकला (होय, आपल्याच मुलाचे असे आपणच जाहीर अभिनंदन करायचे अशी नवी प्रथा आहे. अशा गुणी मुलाला किमान आभाळभर शुभेच्छा द्यायच्या, अशीही एक पद्धत आहे. आभाळाचे माप ज्याने कोणी शोधले त्याला ‘भारतरत्न’ किंवा ‘नोबेल’ दिले पाहिजे.) तर या अशा मेसेजवर चहुबाजूंनी अभिनंदनाचा वर्षाव सुरू असताना मध्येच कोणी तरी नवी गाडी घेतल्याचा मेसेज आणि त्या गाडीसोबतचा फोटो टाकतो. या मेसेजमुळे अभिनंदनाचा आधीचा प्रवाह मध्येच खुंटून तो गाडीच्या दिशेने वाहू लागतो. अशा वेळी अमेयचे आई-बाबा जाम वैतागतात. मग ते त्या नवी गाडी घेणाऱ्याच्या मुलाचा रिझल्ट लागण्याची वाट पाहतात. मुलाचा रिझल्ट येऊन त्याने ‘प्राऊड ऑफ यू बेटा’ म्हणून मेसेज टाकला आणि अभिनंदनाचा सिलसिला सुरू झाला रे झाला की ‘बदले की आग’मध्ये जळत असलेले अमेयचे आईबाबा जशास तसे म्हणून ‘आज आम्ही नवा सोफा घेतला’ म्हणून फोटो टाकतात. अनेकदा तो फोटो आणि तो सोफाही जुनाच असतो, परंतु ‘जशास तसे’साठी तो कामी येतो. फेसबुकवर तर असे देण्याघेण्याचे व्यवहार अविरत आणि निरंतर सुरूच असतात.‘माझ्या पोस्टवर त्याने साधा अंगठाही टाकला नाही, मीही नाही टाकणार’ असे म्हणणारे स्वाभिमानी तिथे मोठ्या कळपाने आहेत. अंगठ्यास अंगठा, कॉमेंटला कॉमेंट असा सरळ हिशोब तिथे असतो. काहींना मोबाइलवर मिस्ड् कॉल देण्याची सवय असते. ही सवय इतरांच्या लक्षात आली की तेही त्याला मिस्ड् कॉल देऊ लागतात. काही लोक असेही असतात की आपण फोन केल्यावर ‘अरे बरे झाले तू फोन केलास माझे एक काम होते तुझ्याकडे,’ असे म्हणत आपलेच घोडे पुढे दामटतात. एक प्रसिद्ध लेखक आहेत, ते फेसबुकवर कुणालाही, कशावरही ‘वाह! छान’ अशी आणि एवढीच प्रतिक्रिया देत. हळूहळू सगळ्यांच्याच ते लक्षात येऊ लागले आणि अनेकांच्या मनात ‘जशास तसे’ची भावना दाटून येऊ लागली. एकदा त्या ‘वाह छान’वाल्या लेखकाच्या पोस्टवर सलग पंधरा-सोळा प्रतिक्रिया ‘वाह! छान’ अशाच पडल्या आणि मग त्यांच्या लक्षात आले की हा काय प्रकार आहे. अशा प्रकारे सवयी एकदा लक्षात आल्या की लोक हळूहळू ‘जशास तसे’चे हत्यार उपसू लागतात. परंतु त्यामुळेच एकूण मानवी व्यवहार सुरळीत चालत राहतात, हेही खरे आहे!
अजुन काही महत्त्वाचे लेख वाचण्यासाठी आमच्या ब्लॉग ला भेट द्या.
श्रीकांत बोजेवार
(लेखक ज्येष्ठ पत्रकार-साहित्यिक आहेत.)